Jerzemu i Andrzejowi z gorącym podziękowaniem W szpitalu czekało na mnie miejsce pod samym oknem z rachitycznym drzewem na horyzoncie. Nie pierwszy raz byłem w szpitalu i znałem panujące tam obyczaje. Tym razem w pokoju czteroosobowym numer 44 dostałem najlepsze łóżko. Zlustrowałem towarzyszy niedoli, dokonując podstawowej klasyfikacji. Czy i co czytają, a może zobojętnieni — wpatrują się w sufit, drzemią skuleni. Czytali jednak wszyscy. Sąsiad trzymał tygodnik „Nie”, na łóżku drugiego leżało „Forum” — przegląd prasy światowej. W przeciwległym kącie pokoju widać było z daleka kolorowe „Fakty” z panienkami i sensacyjnymi tytułami. Wszyscy panowie byli w wieku wczesno– lub późnoemerytalnym. I wszyscy czekali na mniej czy bardziej skomplikowane zabiegi, którym miano poddać ich skołatane, niezbyt już sprawnie funkcjonujące serca. Położyłem się na łóżku i szeroko niczym barykadę rozpostarłem „Rzeczpospolitą”. W pokoju toczyła się ożywiona dyskusja. Moi współtowarzysze tytułowali się nawzajem „panie pułkowniku”, powoływali na znajomość z generałem, dyktatorem od stanu wojennego i pierwszym sekretarzem. Jeden wspomniał z rozrzewnieniem, jak na manewrach generał pochwalił jego śmiałe posunięcie taktyczne i zaproponował ściślejszą współpracę. Drugi miał świeższe wiadomości, bo niedawno spotkał generała podczas pogrzebu na cmentarzu wojskowym. Generał po uroczystościach sam podszedł do niego, pytał o zdrowie, a także opowiadał, ile radości przysparza mu wnuczka. Ta pogodna raczej konwersacja nie była całkiem pozbawiona akcentów krytycznych pod adresem generała. Panowie pułkownicy zgodzili się, że niezwykle długo podejmował wszelkie decyzje, stanowczo zbyt długo, jak na naczelnego wodza. Tak doszli do stanu wojennego. Współczuli generałowi, który tyle nocy nie przespał, podejmując tę słuszną i konieczną decyzję. W tym momencie do dyskusji włączyły się „Fakty” — czyli porucznik rezerwy, ale za to przeszkolony do służby w specjalnych jednostkach. Nie pojmował, dlaczego obecny szef postkomunistów wypiera się przynależności do tej formacji będącej elitą intelektualną w wojsku, gdzie każdy zna biegle co najmniej dwa języki zachodnie. Sam, inżynier z zawodu, nie krył, że zarówno w tym pokoju, jak i naturalnie w szpitalu, jego pozycja jest uprzywilejowana. Koncern, w którym do niedawna był jednym z prezesów, łożył na ten szpital znaczne sumy, czemu zawdzięcza specjalne względy. Chwalił też stan wojenny, sprawność organizacyjną, logistykę, a także perfekcyjne dowodzenie sztabowe generała w ciemnych okularach. Słuchałem zza „Rzeczypospolitej” rozgadanych i zadowolonych z siebie rozmówców, powtarzając w duchu: — Wojtuś, siedź lepiej cicho, twój wspaniały doktor kardiolog wciąż ci mówi — żadnych emocji, napięć, stresów, nie denerwuj się, bo tętno skacze w górę, płytki wariują. Nie przekonasz ich do swoich racji, to nie czas i miejsce, czeka cię trudny zabieg. Najważniejszy dla ciebie jest spokój, wycisz się maksymalnie. Nie zostawiono mnie jednak w spokoju. Pułkownik, który najlepiej znał generała w ciemnych okularach, zapytał uprzejmie, ale trochę prowokacyjnie: — Bardzo przepraszam, ale dlaczego tak ostentacyjnie nie włącza się pan do naszej rozmowy?— Nie mam odwagi zabierać głosu w tym gronie — powiedziałem. — Nigdy nie byłem w wojsku, mam kategorię: niezdolny do służby liniowej, a słuchając panów, cieszę się, że dożyłem czasów, gdy już nie obowiązuje jedność polityczno–ideowa, i mam diametralnie inne zdanie na temat stanu wojennego i PRL–u. Generałowi mam wiele do zawdzięczenia, bo dzięki niemu wyrzucono mnie z redakcji i poczułem się wolny jak nigdy. A ponieważ w Europie, nawet wschodniej, nie umiera się z głodu, postanowiłem pytać różnych ludzi o jedno: — Która to już wojna w pana życiu? W grudniowe dni 1981 roku nie funkcjonowały telefony, poszedłem więc do znajomego majora Tomasza Zana, który mieszkał najbliżej. I tak go odwiedzałem przez prawie dwa lata, aż zgromadziłem materiał do książki Ostatni z rodu. A stary Zan miał co opowiadać, bo walczył w niejednej wojnie. Dalej powiedziałem tak: — Zazdroszczę panom pewności, że macie rację i wasza ocena tych niewątpliwie historycznych wydarzeń jest jedyną trafną. Spory o Powstanie Listopadowe, w którym podchorążowie strzelali do swoich dowódców, toczą się do dziś, chociaż tyle lat minęło od tych wydarzeń. O Powstanie Styczniowe, Powstanie Warszawskie nie ustają spory, zmieniają się relacje, spojrzenia i oceny. A „Solidarność” — pierwsze w naszej historii bezkrwawe powstanie ogólnopolskie? Stłumił je i spacyfikował ten tak chwalony przez panów generał, broniąc socjalizmu jak niepodległości. Pułkownik, który mnie sprowokował, wyraźnie się ożywił, a może zdenerwował, bo usiadł na łóżku. Na szczęście nie kontynuował wątku stanu wojennego, tylko zajął się filomatami i Mickiewiczem. Trzeba przyznać, że nie były to wiadomości ze szkoły czy uniwersytetu. Zadawał wnikliwe, oryginalne i szczegółowe pytania o procesie przygotowanym w 1823 roku przez namiestnika Nowosilcowa w Wilnie. Wiedział nawet, ile lat Tomasz Zan–Promienisty przebywał jako zesłaniec na Syberii. Był błyskotliwym rozmówcą z fenomenalną pamięcią, typ przedwojennego inteligenta, dzisiaj już rzadkość. Sprawdzał moje wiadomości. Zainteresował się książką o Zanie. Chętnie mówiłem o losach ostatniego z rodu, kapitana Tomasza Zana, podczas wojny z bolszewikami w 1920 roku, a potem w 1939 roku z Niemcami i z sowiecką Armią Czerwoną, gdy jako szef sztabu 30. Poleskiej Dywizji Piechoty Armii Krajowej w sierpniu 1944 roku szedł na odsiecz Powstaniu Warszawskiemu. Panowie zamilkli, swobodnie więc opowiadałem o ludziach, których życie opisałem. Jestem z nimi bardzo związany i chociaż nie żyją, to zawsze pamiętam o nich w modlitwie. Opowiadałem z takim przejęciem, jakbym to ja był inżynierem porucznikiem rezerwy zrzuconym na tyły wroga. Gorącą, dramatyczną opowieść przerwało wejście pielęgniarki. Pierwszego na stół wezwano pułkownika, który czytał „Nie”. Przywieźli go po dwóch godzinach. Owinięty prześcieradłem musiał leżeć bez ruchu, nie wolno mu było nawet podnieść głowy, i musiał pić wodę przez rurkę. Wkrótce i ja wróciłem po zabiegu i muszę przyznać, że koledzy opiekowali się nami niezwykle. Opatulali nas, zmieniali butelki wody optymistycznie zwanej „Źródłem życia”. Trochę cierpieliśmy, skończyły się więc dyskusje i opowieści. Noc była koszmarna. Gorąco, duszno, a leżeć trzeba było ciągle w tej samej pozycji. Do głowy cisnęły się najgorsze myśli. Nie zmrużyłem oka. Jeden z pułkowników chrapał nieustannie we wszystkich możliwych tonacjach. Drugi niespokojnie krzyczał przez sen i wydawał sprzeczne rozkazy. Inżynier porucznik całą noc słuchał radia. Kiedy wczesnym rankiem weszła salowa, nikt już nie spał, i to ona odezwała się pierwsza: — Ale zaduch! — i wyszła z „kaczkami”, a ja z lekkim sarkazmem powiedziałem:— Sami inteligenci, a tu przychodzi prosta kobieta, może nawet ze wsi. I co mówi? Nie pozostaje nam nic innego, jak spojrzeć prawdzie w oczy, panowie oficerowie! — stwierdziłem. Pułkownik, którego czekała ciężka operacja serca, admirator generała, stanu wojennego i romantyzmu, przejął dowództwo. — Wywietrzyć pokój! — rozkazał.— Jest mróz i możemy się zaziębić — zaoponował inżynier porucznik.— W naszym wieku zapalenie płuc bywa początkiem końca — podważył rozkaz towarzysza broni leżący wciąż nieruchomo pod kocykiem najbliższy sąsiad.— Zażądam dodatkowych kocy! Pułkownik wyskoczył z łóżka i pobiegł na korytarz wydawać dalsze rozkazy. Przyniesiono dodatkowe koce i do pokoju wpłynęło cudowne, rześkie, mroźne powietrze. Świtało, wszyscy odetchnęli z przyjemnością. Gdy zamknięto okno, radość wstającego poranka sprawiła, że powiedziałem głośno: — Pora się pomodlić. Wszyscy zareagowali śmiechem. A kiedy umilkli, przeżegnałem się i po cichu odmawiałem pacierz. Gdy skończyłem, odezwał się pułkownik, czytelnik tygodnika „Nie”. — Zawsze pan tak ostentacyjnie manifestuje swoje preferencje religijne? — zapytał.— To nie manifestacja, panie pułkowniku. Nauczono mnie tego w domu. Modlę się, odkąd pamiętam, rano i wieczorem. Nawet w szpitalu klękam przy łóżku, ale teraz, jak pan wie, nie wolno nam się ruszać.— A panu pułkownikowi przeszkadza, jak ktoś się modli? — nieoczekiwanie wziął mnie w obronę pułkownik od świeżego powietrza.— Nie lubię ostentacji religijnych, żyjemy w państwie świeckim, a nie kościelnym — kategorycznie oznajmił pułkownik.— Bądźmy tolerancyjni — starał się łagodzić inżynier porucznik, który przez całą noc słuchał radia. Pułkownik zaś, który wyraźnie brał mnie w obronę, kontynuował: — Panowie, bądźmy szczerzy, gdyby nie najnowsze zdobycze medycyny, żaden z nas już by nie żył. Nie ma się co oszukiwać i udawać, że nie ma śmierci. — Ma pan rację — poparłem pułkownika. — Ale uznając zdobycze współczesnej medycyny, biorę też pod uwagę ingerencję i opiekę mojego Anioła Stróża.— Bardzo przepraszam — pułkownik od świeżego powietrza zwrócił się do mnie — może to niedyskretne pytanie, ale jestem ciekaw, co pan teraz robi?— Jeżdżę po Polsce i zbieram materiały do nowej książki. Zatrzymuję się w klasztorach, rozmawiam z zakonnikami, którzy za PRL–u ukończyli studia prawnicze, ekonomiczne, techniczne, socjologiczne i mieli dobre posady. W bardzo trudnym dla polskiego Kościoła czasie, gdy Prymas był zaaresztowany, a księża za niepraworządne kazania dostawali wieloletnie wyroki, moi bohaterowie wstępowali do zakonu o bardzo ostrej regule — do dominikanów.— Dominikanie — psy Pana Boga, i ich hasło: Contemplata aliis tradere… — wtrącił pułkownik.— Tak, panie pułkowniku — wróciłem tymczasem do przerwanego wątku — o śmierci trzeba nie tylko mówić, ale też myśleć, może nawet codziennie? Zacytuję tu mojego filozoficznego guru, dominikanina ojca Józefa Marię Bocheńskiego: „Śmierć jest bezpowrotną utratą świadomości, a więc nie może być spotkania z własną śmiercią. Kiedy my jesteśmy, nie ma śmierci, a kiedy śmierć jest, to nie ma nas. Dlatego też umiera się zawsze samotnie”. Dyskusję przerwało wejście kardiochirurga. Najpierw zbadał mnie, słuchał, o nic nie pytał. W pokoju panowała idealna cisza. — Może pan iść do domu, wszystko w porządku, ale proszę nie zapominać, że ma pan jednak chore serce. Bardzo chore. Mój sąsiad musiał jeszcze zostać w szpitalu. A inżynier — porucznik z wpływowego koncernu — za chwilę szedł na stół. Pułkownik, wielbiciel filomatów i filaretów, usłyszał słowa, których wolałbym nawet nie być świadkiem: — Stan pana jest taki, że lepiej na razie nie operować, musimy poczekać… Byłem zaskoczony takim publicznym postawieniem sprawy, ostrym, bez niedomówień. Doktor wyszedł z pokoju, a ja zadowolony szykowałem się do wyjścia. Wreszcie przyszła chwila pożegnania moich towarzyszy niedoli. Kiedy podszedłem do pułkownika od filomatów, ten wstał, mocno ścisnął mi ramię i cicho powiedział: — Chciałbym z panem porozmawiać na osobności. Wyszliśmy na korytarz, gdzie nikt nie zwracał na nas uwagi. — Pan nawet nie wie, ile mi dało spotkanie z panem, trudno to wyrazić. I za to panu bardzo dziękuję. — Uścisnął mi rękę mocno, jak przystało na silnego, stanowczego człowieka. Skinął głową po wojskowemu jak generał z ciemnymi okularami. Wyszedłem na dwór, był tęgi mróz, świeciło słońce — piękny zimowy dzień. Na niebie ani chmurki. Może się jeszcze kiedyś spotkamy… Krynica, maj 2005 roku Wojciech Wiśniewski urodzony w 1933 r. – dziennikarz, stały korespondent „Dziennika Polskiego” wydawanego w Londynie, autor kilkunastu książek, w tym Ostatni z rodu, Pani na Berżenikach, Tego nie dowiecie się z książek....